Sonni aali ber
Ku xarañ ci wàllu pexe, xeex na 32 xare ci diiru 26 at, daal di leen jële ndam yépp. Dafa wara soppali ay soldaaram, tabax ay soldaar yu xaajaloo ay soldaar yuy war ak soldaar yuy dox. Njiitu Empire Songhai moo jiitewoon larme bu am 30,000 soldaar yuy dox ak 10,000 soldaar yuy war ci fas. Dooley soldaar bu yéeme boobu may nako mu yaatal ak dëgëral Empire Songhai ci anam wu xarañ .
Ñu bari ci soldaar yi war ci fas, njiit lañu woon, waaye ba ci jaam yi ak ñi ñu jàpp, dañu daan nangu. Neena ñu moo taxawal liggéeyu hi-koï (komandant bu mag) ci gaal gi, gaal gi amoon lu ëppu ñeenti téemeeri gaal yu ay nappkat yu Sorko yor. Li gënoon am solo ci limu def ci dexu Niger mooy mu mëna yóbbu ay soldaaram ci lu gaaw ci yooni ndox yu tollu ci ay junni kilometre.
Yaay ji mingi cosaanoo ci dëkk Fara, di barab bu nit ñi di jaamu Islam bu jaxaso ak animisme . Njiiti diine yi ñooy luxuskat yi ak luxuskat yi ci diine cosaan yu Songhai waaye ginaaw bimu nekkee prins bu Sudan, Ali Ber dafa wara nekk Jullit ba noppi di fay xaalisam ci Juma yu Gao . Tambali nguuram ci 1464 (mënul nekk ci bis bimu juddoo, te dafa wara gëna teel, waaye mingi méngoo ak diiru nguuram gi ñu jox 27 at ak 4 weer ci "aaday Songhay of Tera", Karthala editions) ci 1464. ñu daaneel waa Dogon ak Fulani, di noon yu Songhai, ba noppi ñu tasaare waa Mossi yi ba fàww. Bisu 20 janvier 1468, Ali Ber daal di jël dëkk bu mag bi tuddu Timbuktu, ñu lakk ko mu def royaume bu Gao empire . Ñu dàq waa Tuareg wala ñu wàññi leen ñu nekk jaam. Sonni Aali Ber, ci lu gaaw la song dëkki Oualata ak Djenne, yi doon moom seen bopp ci Mali . Djenné mingi nekk ci diggante 400 ci bëtu saalum-sowwu Timbuktu, larme Songhai daal di koy song, mu indi ay téemeeri gaal, waaye ñu tëj ko yàgg ay at. Bi ñu jàppee Djenné, Sonni Ali Ber dafa sëy ak ab reine yaayam ci dëkk bi, mu boole ko ci empire bimu yor, mu daal di boole ñatti dëkk yu mag yiy jënd ak jaay ci sowwu Afrique ci benn njiit. Xaarandiwul jaam ñi ñu daaneel, doonte Jullit lañu.
.
Sonni Ali ak Askiya Muhammed dañu def tabaxu ci kanalu bu mag bi di topp NigerTe, Yoonu al-Manṣūr ci Maroc moo ànd ak jamono ju bari liggéey yu ànd ak mbooloo, wante loolu dafa gatton. Ci jamono ji, tabaxu cosaanu ca Sahel ak adina islami dañu dem ba ci sud bi, te tamit rafetu tabaxayu soudanais, ak jaaka u Sankoré ak Djenné dañu nekk ay modèle ci XVIe siècle. .
Njiitu empire bu Songhai dafa taxawal sistemu irigaasioŋ yu xarañ ngir gëna baaxal mbay mi. Lu tax ñu tàmbali liggéey boobu mooy fexe ba am dundu gu bari, te loolu mooy tax empire bi nekk ci jàmm. Bimu gënoon fësal mbay mi, ci la mëna wàññi limu doon jënd ci indi réew, loolu tax empire bi gëna mëna moom boppam ci wàllu koom-koom .
Sonni Ali gëna suqali kaaraange gi ci yooni jënd ak jaay yiy boole dëkk yu am solo yu melni Timbuktu ak Djenné . Yooyu yokkute ñoo yombal dem bi ak dikk bi ci marchandiis yi, rawatina wurus ak xorom, muy produit yu am solo ci koomu Songhai. Ginaaw biñu amee ay dëkk yu am solo ci wàllu jënd ak jaay, ci la mëna gaaraati liggéey bu jaar yoon ci weccoo koom-koom .
Bi empire bi yeggee ci collu bi, Sonni Ali Ber faatu ci yoonu dellu ci beneen xare bu am ndam, muy xeex ak Dogon yi ( bandiagara cliff ) ak royaume bu Gourma ci weeru nowàmbar 1492 . Doomam Sonni Baro amul lenn ludul nguur ci ay weer yu néew, ndax kenn ci ay lieutenant yu Ali amoon 50 at, di doomu rak bu góor bu Ali Ber, Mohamed Touré, daf ko doon xeex. Ñaari soldaar yooyu daje ci Ankoo, ci wetu Gao, ci avril 1492 . Fippukat yu Mohamed Touré daal di am ndam, Sonni Baro dafa dem dëkk Ayorou, ci sud - est bu Songhai, mu faatu fa te mënatul woon jëlaat nguuram .