Mbootaayu Sénégambie

 

  

Senegambia, bu ñu ko tudde Senegambia Confederation wala Confederation of Senegambia,[1] nekkoon na ab mbootaay bu rëy ci diggante réewi Afrig sowu jant yu Senegaal ak dëkkandoom Gàmbi, bi Senegaal wër. Mbootaay bi ñu sos benn fan ci weeru féewiriyee atum 1982 ginnaaw déggoo bi ñaari réew yi fasoon fukki fan ak ñaar ci weeru desàmbar atum 1981. Dañu ko bëggoon a yokk taxawaayu jokkoo ci diggante ñaari réew yi, waaye Senegaal tas na ko fan-weeri fan ci weeru septàmbar atum 1989 ginnaaw bi Gàmbi bañee jege booloo. Mbootaayu Senegambia bi ko booleek gox bu yàgg bu Senegambia, bi ñu gën a gàtt ci Senegambia.

Li ko jiitu

Taxawaayu cosaan

  Ci ni mu mel ci wàllu pólótig, Senegambia dañu ko sos ci xeex bi Farãas ak Àngalteer doon xeex ci gox bi. Xeex bi ci diggante Farãas ak Àngalteer dafa tàmbalee ci jeexitalu fukki at ak juroom-benn, bi jaaykat yi jóge ci ñaari réew yi tàmbalee taxawal ay bërëbu njaay ci gox bi. Su fekkee ne amoon na ay jafe-jafe ci seen bérab yi, njaayum Farãas nekk na ci Dexu Senegaal ak diiwaanu Cap-Vert ak njaayum Àngalteer ci Dexu Gàmbi. Bi jëflantey Ërob yi ci gox bi di gën a metti, Senegambia dafa doon ci saa si ab péey bu mag bu Afrig ci njaayum ñetti wet yi, ak jaaykat yi jóge Ërob di indi ay jumtukaay yu ñu defar ngir jaay wurus, Ivory ak jaam yi.

Ci jamono yu wuute yu xeex yi amoon ci diggante Britani ak Farãas ci fukk ak juroom-ñetteelu at mi, këri njaay yu ñaari réew yi ci Senegambia doon nañu ay jafe-jafey xarekat. Ci jamonoy xarey juróom-ñaari at yi, jaaykat bu Amerig bi Thomas Cumming gëmloo na William Pitt, Sëriñ bu sudd bi, mu yónnee mbooloom Britani ngir ñu nangu këri jaaykat yu Farãas yi ci Senegaal; ginnaaw bi yoon wi mujjee, gox bi nekk ci kilifteefu Britani moo soppiku ba doon réewu Senegambia. Réew mi daanu na atum 1779. Ginnaaw bi waa-British yi nekkee ci xareb Amerig ngir moom seen bopp ci Amerig, waa Farãas yi nangu nañu Saint Louis te yàq nañu këru njaayum Britani bi gën a mag ci diiwaanu Gàmbi. Réew mi ñu boole woon jeex na ci 1783 ginnaaw bu Britani daanee ak moom-sa-boppam ci Amerig.

Kóllërey Versailles (te ñu tàmpe woon ko ak Kóllërey Pari bi dakkaloon xeexu moom-sa-bopp bu Amerig) moo taxawal tolluwaay ci diggante Farãas ak Britani: Saint Louis, l'île de Gorée ak gox-goxaayu dexu Senegaal ñu delloo ko Farãas, te Gàmbi ñu bàyyi ko Britani. Ci 1860 ak 1870, réew yi yépp dañoo tàmbalee xalaat ci mbayum njaayum suuf ngir boole gox bi, ak Farãas yi di jaay beneen réewu Afrig sowu jant ngir Gàmbi, waaye weccoo bi jeexul. Su fekkee ne ay réew yu wuute ñoo jiite woon gox-goxaat yi, mënuñoo dogal ab kemu diggante réewi Sénégambien yu Farãas ak yu Britani ba 1889. Ca jamono jooju, Farãas nangu na wàllu diggante ñaari réew yi te dindi ay bërëbi njaay yuy màndargaale wàllu réew mi.

Dogal boobu moo waral Senegaal (mu am moom-sa-bopp ci Farãas ci atum 1960) ak Gàmbi (mu am sañ-sañu moom-sa'bopp ci Britani ci atum 1965) bokk benn jafe-jafe: nan lañu mën a jàppale ñaari réew yu wuute ci gox bu am ay aada yu bokk te wuute, ak benn réew mu am beneen.

Ci réew mu nekk, mbirum "bunt ak bunt" bi am na ay jafe-jafe yu am solo ci diggante réew yi, rawatina ci wàllu njaay ak saytu gox-goxaat yi wër diggu Senegaal ak Gàmbi. Ginnaaw bu nguur gi jeexee, nguur gi dafa sax ci ay jafe-jafey njaay yuy tax ñu defaraat ay jumtukaayi Farãas yu ñuy dugal ci réew mi, te Gàmbi amul woon benn jafe-jifey njaayam. Doxalinu njaay yu wuute yi ñoo tax màrse bu mag bu ñuul bi wër dëkku Senegaal ak Gàmbi, loolu indi na ay jumtukaay yu bari ci Senegaal. Jaayukaay bu ñuul bi itam dalal na ay jafe-jafe ci Gàmbi. Ngornamaŋ bu Senegaal dafa tàmbali di taxawal ab payoor bu yàgg ak ay mbay yu bari. Bu beykat yi jaaree seen meññeef ci nguur gi ci Senegaal, dañu leen di jox ab voucher, bu ñu tudde chit, bu ñu mën a soppi ci xaalis ginnaaw bi ñu leen xaaree ñetti weer. Ginnaaw bi ñu bëggee xaar màrse Senegaal di leen fey, ay beykat yu bari dañoo tàmbalee dugal seeni jumtukaay ci Banjul, fa la nguuru Gàmbi fey ci xaalis. Li gën a rëy ci ñaari réew yi mooy ni fitna di law ci gox bi. Ak mbootaayu xeet yu bokk benn ci ñaari pàcc yi ci wàll wi, ab coppite bu baax ci benn réew mën na indi mbootaayu ñi ko yërëm ci beneen réew mi, di indi ay jafe-jafe ci nguuri demokaraasi yi ci ñaari réew yi.

Tiitaange boobu am na ci jamonoy 1981 bi ñu doon jéem a dàq njiitu réew mi Dawda Jawara ci Gàmbi. Su fekkee ne jéem a dugal nguur gi defarul woon bu baax te dafa yàqu ci lu gaaw, dafa waral jamono ju yàgg ci yengu-yengu ak fitna ci Gàmbi, ndax fippukat yi bàyyi nañu ñu bare ñu bon ci kaso yi te jox leen ay gànnaay ci yaakaar ne dinañu jàppale yengu-yengub réew mi.[13] Ci déggoo bi amoon ci xeex bi, Jawara ñaan na Senegaal mu dimbalee ko ngir mu daaneel nguur gi. Nguuru Senegaal tontu na bu baax, yónnee ay téeméeri soldaar wala sax ay junniy soldaar ba noppi daaneel fippu bi.[13] Li ko waral mooy jafe-jafey Senegaal ci wàllu kaaraange; li mu def ci réewi Tugal yi moo waral ay jafe-ji-jafe ak yeneen réewi Afrig yi, te dañoo ragal ne réewi dëkkandoo yi mën nañoo jëfandikoo Gàmbi, ñi bëgg a génne seen bopp ci diiwaanu Casamance (dëkku Senegaal bu bëj-saalumu dëkku Gàmbi), wala yeneen kuréel yu bañ a daane nguur gi.[13] Ay tiitaange yu am solo ñoo jóge ci Gana bu Kwame Nkrumah, Mali bu Moussa Traoré, Ginne bu Ahmed Sékou Toure, Gine-Bissau bu Joao Bernardo Vieira, ak Libi bu Muammar al-Gaddafi. Bi nguuru Senegaal di xalaat ci ay jafe-jafe, ci jeexitalu atum 1980 yi amoon na ay xeex ci diggante réew mi ak Móritaniyaa.

Ginnaaw bi ñu doon jéem a dugal nguur gi ci Gàmbi, nguur gi xam na ne ay xarekatam mënuñoo dakkal wala tere yengu-yengu ci pólótig. Kaaraangey gox bi di gën a jafe ngir ñu mën koo sàmm. Gàmbi amoon na lu ko jiitu mbooloom soldaar bu baax, waaye dañu ko doon wéy ci kuréelug pólis, ba noppi mu tàmbali di taxawal mbooloom xareem.[17] Ak loolu lépp, ngornamaŋ bu Gàmbi dafa am solo ngir yokk taxawaayam, ba tax mu tàmbali di jàppale mbootaay ak Senegaal.[13] Xalaat boobu am na itam njariñ ci Senegaal. Léopold Sédar Senghor, njiitu réew bu Ñàkk bu Senegaal, kenn la woon ci "les trois pères" ("Ñetti baay yi") bu Negritude - kuréel gu bokk ci mbind ak xalaat ci askanu Afrig, di ñaax waa Afrig yi ci àdduna bi yépp ngir ñu nangu seen aada. Li Senghor gëm ci Negritude moo xamle ne Senegaal ak Gàmbi dañoo mën a bokk, te moo tax ñu gëm ne bokk gi dina am ci anam bu am solo. Ci dëgg-dëgg, Senegaal ak Gàmbi joxoon nañu ba noppi ab nettali ci Mbootaayu xeet yi ngir gëstu tëralin yi ak njariñ yi mën a am ci booloo ci diggante ñaari réew yi ci atum 1960.

Jamonoy mbootaay gi

Mbootaay ak njëlbéen

Ci weeru desàmbar atum 1981, Senegaal ak Gàmbi ñoo fasoon kóllëre ngir taxawal mbootaay gu ñu taxawal benn fan ci weeru féewiriyee atum 1982. Ñaari réew yi dañoo déggoo ngir boole seeni soldaar, seeni gàngoori kaaraange, seen koom-koom ak seen xaalis. Ci wàllu pólótig, Senegaal ak Gàmbi amoon nañu ay njëwriñ yu wuute, doonte bokk nañu sañ-sañ ci nguur gu bokk, Senegaali nekk njiitu réew mi, Gàmbi nekk ki topp ci njiitu réew yi.[1][13] Ci diir bu gàtt bi, mbootaayu Senegambia doon na mbootaay bu am solo bu ñu sukkandikoo ci seen njariñ ci wàllu kaaraange. Ni ñu ko waxe, ngornamaŋ bu Senegaal dafa ragal yengu-yengu bu réew mi jóge ci yengu-yenguy Gàmbi wala Casamance. Dañoo jéem a pólótig bi tax na njiiti réew yi yépp di yékkati xalaati booloo yi doon yokku ci gox bi.

Waaye, amoon na ay jafe-jafe yu jëkk ci mbirum mbootaayu Senegambia. Mbootaay bu bees bi mujj na doon "bés bu am solo" ci fànn yu bare, te kenn ci réew yi bokk ci mbootaay bi doyul woon ci li mu nekkoon.[22] Hughes ak Lewis, ci seen gëstu bu Senegambia, lim nañu ay jafe-jafe yu bari ci mbootaayu liggéeyukaay yi ñuy jeexal, te mbootaay boobu bokk na ko. Ci jaar-jaaram bi yépp, ndimbalu ñaari nguur yi ak seen ñi gën a xarañ ci askan wi la jóge; du waa Senegaal wala waa Gàmbi yépp dañoo bëggoon a bokk. Rax-ci-dolli, nguur gi (ak askanu Gàmbi) dañoo tàmbalee ragal ñu ñàkk seen doole ak seen xam-xam ndax suuxu Senegaal.

Njiitu réewu Gàmbi, Dawda Jawara, amoon na njariñ ci taxawal mbooloom gàngooru gàngoori gàngoor, waaye li mu wóolu mbooloom Senegaal dafa jaaxal waa Gàmbi yu bari.

Benn ci jafe-jafe yu jëkk yi moo doon jokkoo bi amoon ci takk-der yi, ndax Gàmbi amoon na ba léegi benn takk-der. Njiitu Gàmbi Jawara, ba mu jàppale woon mbootaay gi ci njàlbéen, dafa ñàkk pastéef ci taxawal mbootaayu gàmbi. Nguuru Senegaal dafa ko doon dëgëral ngir mu taxawal mbooloom soldaaram, ndax bëggul woon a jël kilifteefam ci kaaraangey Gàmbi.[13] Gàmbi mujj na taxawal ab soldaar, ci ni mu mel ci Gàmbi National Army ak Gàmbi national Gendarmerie, ci atum 1983. Ci ginnaaw loolu, ay pàcc ci kuréel yu bees yi bokk nañu ci mbooloom xarekat yi amoon ñaari ñetti xaaju Senegaal ak benn ñetti xasab Gàmbi.[25] Ginnaaw bi nguuru Gàmbi bañee dugal xaalis bu bari ci xarekatam ngir mu mën a tollu ci xaalisu Senegaal yi, mbooloom xarekat yi ñoo des ci Senegaal ak ñi gën a ndaw ci Gàmbi. Jëf yu am solo ci Gàmbi yu mel ni pólótig bi, teer bi, ak sax aar Jawara moom ci boppam, loolu moo doon liggéeyu soldaari Senegaal yi. Li doy waar mooy, loolu moo waral kuréel yiy xeex réew mi di wax ne mbootaay gi dafa doon jaaxal nguuru Gàmbi ak koom-koomam.[26]

Xeex yiy yokku ci mbirum koom-koom

Jafe-jafe yi gën a rëy ci wàllu koom-koom. Ci li Arnold Hughes wax, waa Gàmbi amoon nañu ñaari jafe-jafe yu am solo: benn bi dafa doon bañ a bokk ci koom-koom bi, te beneen bi dafa jaaxle ne waa Senegaal dinañu tànn nguur gu bokk benn ci waa Senegaali te du bokk ci mbootaay. Ci mbooleem, doxalinu koom-koom bu ñaari réew yi bokkul woon bu baax; te Senegaal dafa bëggoon koom-koomu réew mi, Gàmbi dafa wékk boppam ci njaay mu jub ak njëg yu néew.[27] Ci weeru sãawiyee atum 1984, Senegaal joxoon na xalaat ci ab jokkoo ci wàllu aada ak xaalis. Dafa yaakaar ne mbootaay gi mën na soppiku ci réew mu bokk ci wàllu koom-koom, ndax dañoo bëggoon a tëj njaayum Gàmbi ak tabax yoonu Gàmbi ngir jokk Senegaal yi ci des ak gox-goxaat yi.[28][22] Gàmbi dafa doon xeex kuréelug dencukaay yi, ak tamit kuréel gu xaalis bi.[28][29] Gis nañu ne tëralinu jàllukaay bi ak géej gi dafa doon jafe-jafe ci moom-sa-boppam te ragal na ñàkk xaalis bi njënd ak njaayum Gàmbi ak gox-goxaani Senegaal yi ci bëj-saalum ak liggéeyu gaal yi ci dexu Gàmbi.[30] Ci mujj gi, Senegaal ak Gàmbi ñoo wéy di xeex ci wàllu koom-koom ngir bañ a ànd ci diir bi ñu nekkee ci réew mi.[27]

Jafe-jafe yi doon yokku dañu doon wàññi mbootaay gi.[31] Waxtaan yi jëm ci taxawal ab jafe-jafe ak benn xaalis bi dañuy wéy di jaaxal nguuru Senegaal.[22] Ca njëlbéenu atum 1986, jafe-jafey koom-koom ak ñàkk xaalis ci bitim réew dafa mel ni dafa tax waa Gàmbi di xalaat a jëfandikoo xaalisu CFA bu Afrig sowu, bi Senegaal di jëfandikoo. Li ci topp wax na ne mën nañoo bokk ci Mbootaayu xaalisu Afrig sowu, ngir Senegaal ak Gàmbi bokk ci mbooloom xaalisu Senegaal. Waa Gàmbi gàntu nañu loolu, waaye dañoo laaj seen réew dugg ci mbootaayu xaalisu Afrig sowu jant (West African Monetary Union) ni ab bokk bu moom boppam.[29] Li ko waral mooy, benn xaalis ak benn dencukaay mënuñu ko woon.[26] Ci atum 1987, Njiitu réew mi Abdu Juuf mer na lool waa Gàmbi bi mu waxee ci ab waxam ne Gàmbi "naaw na ci taarix".[31]

Ci mujj gi, ay xuloo amoon nañu ci ni njiitu réew mi di soppe.[26] Ci weeru ut atum 1989, Senegaal génne na ay xarekatam Gàmbi bi ko Móritaniyaa menacee.[26] Gàmbi dafa xalaat ne duñu ko aar, ba noppi mu tàmbali ay doxalinu yoon ngir tas mbootaay gi.[26] Jeexitalu gi ñëw na ci ñaar-fukki fan ak ñett ci weeru ut atum 1989, bi Njiitu réew mi Juuf jël dogal ne moo gën ñu bàyyi mbootaay gi ginnaaw bi waxtaan yi amoon ci wàllu jokkoo ci wàllu dencukaay yi amul benn njariñ. Mbootaayu Senegambia yi amoon juróom-ñetti at ñoo nekkoon ci mbootaayu Afrig yi gën a yàgg ci jamono jooju.

Ay cosaanam

Ci Gàmbi, jeexitalu mbootaay gi amoon na ay jeexital yu néew ci koom-koomug réew mi, waaye soppi na bu baax mbirum pólótig ak kaaraange.[26] Ginnaaw bi ñu génnee mbooloom Senegaal yi, nguur gi dafa waroon a wéy ci mbooloom soldaaram yi ci yoon wu jëkk, te ñu féewaloon ko ci biir réew mi te am ay jafe-jafe yu bari ci lu jëm ci bëgg-bëgg ak yeneen mbir.[32] Jafe-jafe yooyu ñoo waral ay fippu yu bari ci xarekat yu Gàmbi te mu mujj di dugal nguur gi Yahya Jammeh daaneel Jawara.[33]

Ci Senegaal, jeexitalu mbootaay bi dafa doon gën a metti ci dundinu askanu Casamance, ndax mbootaay gi am na njariñ ci koom-koom. Loolu moo waral ay jafe-jafe yu doon dimbali ay farandoo yuy xeex, rawatina Movement of Democratic Forces of Casamance (MDFC), ngir ñu gën a am doole te loolu moo waral Xeex bi amoon ca Casamance.[34] Ginnaaw bi Jammeh jëlee nguur gi ci atum 1994, Gàmbi dafa tàmbalee jàppale fippukat yi ci MDFC.

Daanug mbootaay bi dafa doon tekki ne jafe-jafey gox bi ak njaayum njaayum jafe-jfey goxaat yi ñoo ngi wéy; ci atum 1990, ay xalaat wone nañu ne ñaar-fukk ci téeméer boo jël ci jafe-ji-jafe yi jóge ci mbayum Senegaal. Jaaykat yi doon nañu benn ci jumtukaay yu mag yi ñuy dugal xaalis ci fippukat yi. Ci atum 2020, Gàmbi bokk na ci juróomi réew yi gën a mag ci àdduna bi, te mu wax ne ay jumtukaayam jege nañoo sànku ci atum 2010, ndax bant yi ñu dajale ci lu jaaduwul te ñu dugal ko ci Casamance.

Nguur gi

Abdu Juuf, njiitu mbootaayu Senegambia, ci atum 1988

Su fekkee ne Senegaal ak Gàmbi am nañu seen nguur yu ñu moomal seen bopp, ñu taxawal itam ab njëwriñ. Ci déggoo gi amoon ci atum 1981, ku bokk ci askanu Senegaal dina nekk njiitu réew mi te ku bokk ci waa Gàmbi di nekk ki topp ci njiitu réew yi.[1][28] Réew yi yépp nangu nañu ñu juboo seen xeex ak seen pólótigu bitim réew.[28] Mbootaayu ndaje ak këru liggéeyukaay bu sax dàkk lañu taxawal. Ñi jiitu ñoo tàmbalee daje benn weer at mu nekk ci atum 1984.[31][28] Sëriñ bu sax bu Senegambia moo doon saytu ay déggoo yu wuute yu ñaari réew yi.[30]

1. President Abdou Diouf (Senegalese)Royuwaay:Sfn
2. Vice President Dawda Jawara (Gambian)Royuwaay:Sfn
3. Minister of Defense Médoune Fall (Senegalese)Royuwaay:Sfn
4. Minister of Economic Affairs Momodou S.K. Manneh (Gambian)Royuwaay:Sfn
5. Minister of Finance Sheriff Saikula Sisay (Gambian)Royuwaay:Sfn
6. Minister of Foreign Affairs Ibrahima Fall (Senegalese)Royuwaay:Sfn
7. Minister of Information Djibo Leyti Kâ (Senegalese)Royuwaay:Sfn
8. Minister of Security Ibrahima Wone (Senegalese)Royuwaay:Sfn
9. Minister of Transportation Robert Sagna (Senegalese)Royuwaay:Sfn
10. Deputy Minister of Foreign Affairs Lamin Kiti Jabang (Gambian)Royuwaay:Sfn
11. Deputy Minister of Security Alieu Badji (Gambian)Royuwaay:Sfn

Atum 1985, nguur gi amoon na ay nit:

Sëriñ bi

Mbootaayu Senegambia yi dañu ko yaakaar ci ñetti làrme: mbootaayu soldaar yi, mbootaayu Senegaal yi, ak mbootaayu Gàmbi. Bi ñaari ñi mujj doon ay mbooloom réew mi, mbooloom xarekat yi ñu taxawal ci atum 1983/84 ni mbooloom mbooloom xare mi. Ñaar ci ñetti xaaju soldaar yu Senegaal ak benn ci ñetti pàcc yu Gàmbi lañu ko def, te dañoo waroon a nekk fu nekk ci biir mbootaay bi. Ci Gàmbi, mbooloom xarekat yi dafa gaaw a am ndombo-tànk. Gannaaw njëgu dund gi ëpp na Gàmbi ci Senegaal, payoor bi ci xarekat yi ci Senegaali moo ëpp li ci xarekat yiy ci Gàmbi. Li ñu fay mbooloom xarekat yi ci réew mi lañu soppi ngir mu dëppoo ak doxalinu Senegaal, maanaam mbooloom Gàmbi ci mbooloom xare mi ci réew mi ñu fay ko lu ëpp li ñu fay ci mboolooy xarekat yi.[25] Mbooloom xarekat yi amoon nañu itam ay tàggat yu gën a kawe ci mbooloom xaritoo yi. Loolu moo waral ñu bëgg lool ndombo-tànk yi ci mbooloom xarekat yi; kilifa yiy tànn ñoo ko jariñoo ngir seen bopp, loolu di tax ñu bëgg ko ak njuuj-njaaj.[37] Ak lu ci nekk, Gàmbi mësuñoo tollu ci jumtukaay yi Senegaal dugal ci mbooloom xarekat yi.[26]

Xët yi lëkkalook wii

Ay téereem

• Minahan, James (2002). Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World. Greenwood Publishing Group. 
•  "Chiefs of State and Cabinet Members of Foreign Governments. A Reference Aid" (PDF). Washington, D.C.: CIA. January 1985. Archived from the original (PDF) on 2017-01-23. 
•  Dwyer, Maggie (2017). Soldiers in Revolt: Army Mutinies in Africa. London: Hurst & Company. ISBN 978-1849048293. 
•  Phillips, Lucie Colvin (February 1987). "The Senegambia Confederation" (PDF). Binghamton, New York: Institute for Development Anthropology. 

Li ci topp di jàng

• Lucie Colvin Phillips. 1991. "The Senegambia Confederation". ci The Political Economy of Senegal Under Structural Adjustment, bu Christopher L. Delgado ak Sidi Jammeh defar. ABC-CLIO.
• Nikodem Fru Awasom. 2010. "The Sene-Gambia in Historical and Contemporary Perspectives," ci Nation-States and the Challenges of Regional Integration in West Africa.
• Nikodem Fru Awasom. 2003–2004. "Anglo-Saxonism and Gallicism in Nation Building in Africa: The Case of Bilingual Cameroon and the Senegambia Confederation in Historical and Contemporary Perspective". Afrika Zamani, nos. 11 & 12,
• Aka, Philip C. 2017. "The Continuing Search for Yons Propriate Structures for Governance and Development in Africa in the 21st Century: The Senegambia Confederation in Historical and Comparative Perspective". - California Western International Law Journal.
• Jeggan Colley Senghor. 2008. Pólótigu bokk gi ci Senegaal, 1958-1994. Piyeer Lang.
• Arnold Hughes ak David Perfect. 2006. Taarixu pólótig bu Gàmbi, 1816-1994. Iniwersite bu Rochester Press.

Xët yi ci biti

• Ay téere yu mujjTéereb mbootaayu réew mi ci Senegambiaci Wikisource