Wuññi yu melosuuf yi wuute gi ci sumb yi

 

 

 

Yëngu-yëngu gu wuññi gu melosuuf gi ñuy waxtaane ci [[doggantal]] gii, danañu ko man’a xamalee ci nii:

 

 

== Li sabab wuññi yii ==

 

 

[[Sabab]]u [[diine]] moo jiitu ci sabab yi waraloon yëngu-yëngu yu wuññi yu melosuuf yu Tugal yii am. Sababu diine mooy li gën’a waral ñaari réewi [[katolig]] yii di [[Espaañ]] ak [[Portigaal]] defoon liggéeyub wuññi boobu.

[[Paab gi]] ak [[nasaraan]] yi ci ginnaawam, dañoo ragaloon [[lislaam]] ak ñoñam, looloo taxoon ñu daa wut nu ñu mucce ci ñoom, ñu ne woon kon nañu leen fi jeem’a jële.

 

 

Am na yeneen réew yu yees yu feeñ ci [[ëtt]]ub politig bu [[Tugal]] bi, yu ci mel ni [[Espaañ]], [[Portigaal]], [[Angalteer]], [[Faraas]], [[Holand]] ak yu dul yooyu. réew yii nag, dañoo tàmbli woon di xalaat bu baax ci tas ak wisaare seeni [[kilifteef]] ak jeexiital ci biti seen, rawati na ci réew yi ci yeex ci séenu'g nekku walla sosu gu yees. ñu gisoon it ne bu ñu fa tasee, wisaare fa seeni [[xay]] aki [[ngér]]i [[diine]],loolu da na man a nekk ay raas yu ñu man'a jaare ngir sampu fa, sanc leen . Réew yii nag [[joŋante]] woon nañu te [[gëpplante]] ci mii [[lef]] , loolu bokk ci li daa soññ ak’a xiirtale ci yëngug wuññi gu melosuuf gi.

 

 

 

Yenn ci réewi Tugal yu yees yi dañoo gisoon ne li gënoon ci ñoom mooy seeni [[séqoo]] yu yaxantu ak réewi [[penku]] yi, ñu koy defal seen bopp, ngir mucc ci [[rënk]]ug yaxantu gii dëkki [[Itaali]] yi ame woon te daan ko def, yu ci mel ni [[Venezia]] ak [[Genova]] añs. Xalaat bii nag taxoon na ba yii réew demoon gëstuji aw [[yoonu yaxantu]] wu bees, nga xam ne ñoo ciy nekk ci wenn waxtu wi di yaxantukat biy jëli ,tey tuxal, tey kiy dox ci diggante yi.

 

 

 

 

 

 

 

 

Naka noonu beneen mool jugati bu tudd [[Kabraal]], def ab tukki bu géej bu aju ci [[xare]], dem [[End]] ,tàmblee naj ak’a sonnal Samirin,mi daa àtte ak’a saytu fi ñuy wax [[Kalikuta]] gu End gi, ngir mu jox Portigaal ab barab bu yaxantu ci tefes gu [[sowwu]] gi, Kabraal mii xeex na fa’ak jullit ña, song barab ya ak [[mbooloom gaalam]] ma. Vasco De Gama moom itam delluseeti End ci ab tukkib xare ngir faagaagalsi Samirin, ak mbugalsi yaxantukati araab yu jullit yi, ak defsi ay déggoo ak buuri [[diiwaan]]i End yi nekk ci [[tefes]]ug [[sowwu]] gu [[daanaka-dun]] bu End bi.

 

 

[[Wuññiy Portigaal yi]] jur nañu ay [[ngérte]] yu bari, yi ci ëpp njariñ ñooy yii di ñëw :

'''''1)''' Waa Portigaal, ñi ngi tàmbli woon di teg loxo ci [[tefes]]i [[Afrig]] yu [[sowwu]] yi, ci noonu [[njàppum jaam]] siiw, te tas ci [[Tugal]] gépp, di [[jaam]] yi ñu daa jàppe Afrig, te daan ci [[yaxantu]]''.

 

 

 

Loolu nag mooy li doyadiloon [[koom-koomu]] jullit ñi ci [[penku]] bi, maanaam [[koom-koomu]] nguurug [[Mamaalik]] ci jëmmi boppam. Lii moo taxoon [[nguurug Mamaalik]] mujjoon néew doole ci kanamu nguurug Portigaal gi ak ci kanamu [[ñoñ Usmaan ñi]] nga xam ne jot nañoo fexe ba xaw’a woyofal naj ak ñàkkal-jàmm gi Portigaal defoon araab yi, ak nguuri [[araab]] yi nekkoon ci tefes gi, yàqoon nañu it mbooleem jéem yi ñu daa def ñoom waa Portigaal ngir taxawal ab [[jë]] bu [[nasaraan]] safaan (kontar) doole yu lislaam yi nekkoon ci peggu géej gu [[xonq]] gi, ak [[tefes]]ug [[Afrig]] gu [[penku]] gi.

Li ci dugaloon [[Portigaal]], moo dugal it [[Espaañ]] ci [[wuññi]] yooyu. Ci noonu boroom xam-xam yi daa yëngu ci mbiri wuññi gi, danoo jàppoon ne [[suuf]] si daa [[bulu]], moo waraloon ba ñuy dem End ñu jaare woon ko ci sowwu bi.

[[

Ci tukki bii la jotoon’a wuññee [[Jamayka]], daal di delluwaat Espaañ ci atum 1496 g. Mu defati ñatteelu tukki atum 1498 g, waaye amu ca woon tawfeex. Mu dellu defaat bu ñeenteel atum 1502 g, taxul ba tay mu am ca la mu ca doon wut. Bu ko defee nag ñaari sooy yii mu def ci ñaari tukkeem yi tax ba [[buur]]u Espaañ bi [[Ferdinand]] ak soxnaam [[lingeer]] bi [[Isabela]], begadi woon ci loolu, ag siiwam suux, ñu folli ko ci [[njiitul geej]] gi, daal di koy delloosi Espaañ ci ay jéng, ngir mere gu ko [[meññilukat]] yi mere, ñoom ñi seen yaakaar tas. Colombo faatu na atum 1506 g, te xamul sax ne wuññi na àdduna ju yees ju dul End.

 

 

 

 

'''2)''' ''Saxal gu ñu saxal ci xam-xam ne [[suuf]] si daa “[[bulu]]” , te li waraloon loolu di tukki bi [[Magellan]] defoon. Buur bi ñu daa wax [[Shark]] mu juroomeel mi ([[Sharlakaan]]) di woon buurub Espaañ, daa digaloon mool bii di Magellan atum 1519 g, mu def ab tukki jëm penku jaare ko sowwu, ci noonu moom Magellan jug, moolu (war geej), jawali sowwu, te jëm penku, ci kaw [[màmbulaan gu atlas]] gi, bi mu ko defee daal di àgg ca tefesug [[Breesil]] ga, fa [[Riyo De Janero]], mu wëy nag ca doxam ba, ba ca [[sottiwaay]]u [[dex]]ug [[Labalata]], daal di wër [[Aamerig gu bëj-saalum]] gi, tàbbi [[màmbulaan gu dal]] gi nga xam ne moom moo ko tudde « [[pasifik]] » di wund lu dal, mu àgg [[Filipin]] atum 1521 g, foofa nag mu songoo fa’ak ñoñ réew ma, ci’y xeex yoy ca la ñu ko raye, waaye kenn ciy nitam, tuddoon [[Dianco]], moo mujjoon jiite boobu tukki, dem ak ñoom ba ci [[Boppu Yaakaar Ju Baax ji]], juge fa dem Espaañ, gi nga xam ne ma nga fa àgg atum 1522 g''.

'''3)''' ''Weddi [[gisiin]] yi daa wax ci bindu [[suuf]] si ak ab [[kem]]am ( ni mu tollu), ndax kat tukki bii nga xam ne dafa dox, wër [[àdduna]] bi, firndéel na ne [[suuf]] si daal moo ëpp fuuf li ko Colombo jàppe woon ak ku dul moom. Beneen [[gox]] feeñ na, bu mag diggante [[Tugal]] ak [[Asi]] ci wàllug sowwu gi, di [[Aamerig gu bëj-gànnaar]] gi, nga rax ci dooli geneen gi’y gu bëj-saalum gi, te ag [[màmbulaan]] gu yaatu, gu yees’a ngii gu ñu xamutoon. Kon suuf desatutoon su ñu xamutoon su dul [[Ostrali]] ak ñaari [[dott]] yi'' .

 

 

 

Waa Fraans nag ñoom, ñoo mujjoon’a duggsi waa Angalteer, waa Espaañ ak waa Portigaal ci lefum wuññi mi, ñoom seeni tukkiy wuññi daa jëmi woon Kanadaa. Ki ñuy wax [[Jaak Cartier]] moom ab mool la woon, daa jugoon def benn tukkeem bu wuññi ci jamonoy [[Faransuwa mu njëkk mi]], jeggi màmbulaan gu atlas gi, jem sowwu, fétali [[àdduna ju yees ji]]. Ci noonu mu àgg [[New Fondland]] gi jàkkaarloo ak Kanadaa, daal di fay jot’a wuññi walla feeñal sottiwaayu dexug [[Santa Lorans]]. Tukki yi Cartier mii jot’a def ci goxi Aamerig gu bëj-gànnaar gi ñeent lañu woon. Bi mu ko defee sancug [[Faraas]] tàmblee putuxlu ci Kanadaa, ak barabi dex yi ci Aamerig gu bëj-gànnaar gi. Noonu ñu taxawal ab sancu tudde ko [[Samwel de Shampala]], taxawal it dëkk bii di [[Kebeg]] ci tefesug dexug [[Santa Lorens]] atum 1608. Moolu Faraas bii di [[De Laasal]] jotoon na’a wuññi dexug [[Misisipi]], ci noonu waa Faraas ya daal di fay sos sancu bu [[Luwisiyaana]], bii nga xam ne mi ngi jële turam wi ca buurub Faraas ba tuddoon [[Luwis mu fukk ak ñeenteel mi]].

 

[[Lonkoo]] (société) gu [[En]]d gu [[penku]] gu [[Oland]] gi, dafa joxoon ndigal moolub Angalteer bii di [[Henry Hadson]], da ko’o joxoon ndigal ci mu defal [[Oland]] ab tukkib wuññi, ngir man koo gisal aw yoon wu bëj-gànnaaru penku wu ko man’a àggale [[Asi]], ci noonu mu géeju moom [[Hadson]] juge Angalteer, jaare ko ci bëj-gànnaaru atlas gi, jawali [[dóox]]ug [[New York]], ak dexug Hadson gi mu tudde woon boppam. moolu Oland bii di [[Wilyaam Shotin]] moom, moo wuññi yoonu [[Bopp]]ub [[Horn]] bi nga xam ne mujj na di yoonu géej wu am njariñ. Waa [[Oland]] yi jéemoon naño’o wuññi [[Ostraali]] ak [[Newsiland]] ci diggante 1622 – 1624 g .

 

 

Li wuññiy Tugal yi jur man nañu koo tënk ci lii di ñëw :

'''2)''' ''Wuññi yu melosuuf yi amal nañu fi jawwu yu gëpplante ak wujje, ak as lef cig noonoo ci diggante réew yi doon def wuññi yii, loolu moo yokkoon xemméemtéefi sanc yi ci diggante réewi Tugal yi. Ci noonu aw [[gisiin]] wu sanc tàmbli woon’a feeñ wu Tugal jëm ci askani réew yii ñuy door’a wuññi''.

 

 

 

'''5)''' ''Wuññi yi de lenn lañu ci màndarga yiy wone [[yewwute]]g [[Tugal]] gi, ni nu la ko leerale woon ci doggantal gu njëkk ga''.

 

 

'''7)''' ''Wesaare [[diiney nasaraan]] ci bepp gox bu ñu wuññi''.