|
Pël genn giir la gu nekk Senegaal. Pël yyi caci [[Sowwu Afrig]], danudañoo bokk caci xetwaaso yyi niogën gëneua bari gën a yaatu. [[Senegaal]], [[Mali]], [[Gànnar]], Gaambi[[Gàmbi]], Ginee[[Gine]], Ginee[[Gine BisaawooBisaawóo]], [[Niseer]], Burkina Faso, Niseeria, Benin, Kot Diwaar, Kameroon, Réewum Diggu Afrig, ba Sudaan, ca réewum yyii yëpyépp Pël yyi nioña nginga fa.
XetXeet bobuwoowu amnaam nunañu tuuritur yu bari: Pël caci [[Wolof]], caci afrig[[Afrig]] momooy tuurutur gënawi gën a siiw, Fula ca MandéeMande yya, Fulani ca NaariNaar ya, Fellata wala Fellan ca [[Sudaan]].
[[Image:Eleveurs Peuls.jpg|thumb|200px|left|ÉleveursSàmmkatu peulsPël dubu GourmaGurma, sud debëj-saalumu [[Gao]], [[Mali]]]] SeniÑÑoom bopci deniseen bopp dañuy wax Pullo wala FulBe. [[Isipt]] moyemooy deukréew bimi nuñu juddubawoo. Pël yya ca Isipt ayeay nit kuñu nulñuul lanilañu nekkonenekkoon. Ba parénoppi, ay nit kuñu wéexweex, nio na nuñëw ca seniseenum deuk,réew niom réewumjuge [[Asi]] tugalak lani[[Tugal]] jogue woon, bokk na ca xetixeet yooya: Scythe, Aryen, Phrygien, Hittite, askan yu bari biyu nuñuy tuddtudde caay lakkwaa tubap yEnd-tugal (Indo-européen). Pël yyu niulñuul yyi akiak nit kuñu wéerweex nonu,ñi danudañoo jaxaaséjaxaasoo woon. LiLii moyemoo tax Pël yyi dagën nua xawaxees, gëna xées,gën gënaa séewsew, am karowukawar gënagu gën a noyenooy, yenenebu xetuñu nulleen yxoolee caci yeneen xeet yu ñuul yi ci Afrig. Ba nopinoppi, ImbratoorImbraatóor gu Tirki(ñoñ usmaan ñi(Perseles ottonams) ), uuftegoon nanunañu loxo réewum Isipt, di fa tektege dundudund metigu metti, rawati na ca niulnit ñu ñuul yña. liLii moyemoo tax Pël ya ak Séeréer ysa dem nanugàddaay, deukdëkki ca [[Sudaan]] (Nubie) deukidëkki seniseeni mammaam, sogosoog a dem Senegaal. Pël ak [[Séeréer]] danudanoo bokk mammaam, seniseeni lakklàkk tamit. YagYàgg nanunañoo andànd, danudañuy kalentékalante ci seen biir. Ca yonuyoonu [[Tekuruur]], pël yya ca Dexug Senegaal rekrekk lanilañu nekkonenekkoon ak seniseeni Naknag. BobuBooba nekkununekkuñu woon ay juulitjullit. AmunuAmuñu woon nguruunguur ndax ak seniseeni naknag caci tukimàng rekrekk lanilañu dundénekke woon. Meew ak SankhalSanqal modon(ñórndi) moo doonoon seniseenu leklekk. Pël ci senboppam boppam amnana xetxeet yu bari (Leyyi/KinDe), Ardo bi moyemooy seniseen Buur: JaawBe yyi, UrurBe, WodaaBe, LaaCe, CutinkooBe, YirlaaBe. AmnaAm yenenena yeneen KinDe. TukiMàng bigi nuñu dund moyedëkke tax turu na nuñu catuuru Soowuci Sowwu Afrig yëpgépp, ba niowatfar delseeti Sudaan, dicig muñ ak muuncoona ndax sasouneksaa casu deukinekk ci dëkki jàmbur yi rekk lañuy nekk, seen nag yi leeg-leeg ñu ruur tooli baykat yi, loolu it di jur xuloo bu rëy ak ŋaayoo ci seen digg ak njabuurworoon lanitool nékéyi.
Ca atum 1539 KolyKoli TenguellaTengella Bâ, cami ngi booke ci Pël laci bokkwetug ca bayambaayam, cabokk Mandéit yci laMande bokkyi caci yayamwàllug yaayam (Keyta), dadjalédajale woon na sambkatusàmmkati Pël yyi ak mandémande yyi, ndaxngir nuñu meunteuman a am dolédoole. Ca Jambaram daDaa di dugg ayci yeneneyeneen xetxeet (Wolof, Séeréer, BajaarankéBajaaranke, JolaJoola, Baga, [[Sooninke]] ya. Niom yëp,Ñoom ñépp ak senseen ArDoaroo KolyKoli TenguellaTengella, yégñu yéeg nanu ba Tekuruur, di xéerxeex agak BuurbaBuur-ba [[Jolof]] ba, ndax kikii modonemoo yoordoon deukyor bidëkk ba, ak Lam-Toro yya, Lam-Térmes, Lam-Taga yya, Juroom nentñeenti fan sogosoog yooxa deukyor bidëkk ai. KolyKoli TenguellaTengella teg nafana fa njabotamnjabootam (DenyakoobéDenyakoobe yyi), tuddutudde na nguruunguur biga Fuuta-Toro (Fuuta moyemooy Deukudëkku Pël ca seniseen LakkLàkk). LiLii ca SenegalSenegaal la xeewéxewe.
Ca Mali Pël yya danudoñoo dieuknjëkk am doolédoole ca atum 1818. BobuBooba naknag Ahmadu BaariBari, SerignSëriñ la né woonnekkoon, dadjalédajale na PëlPëli uJullit Juulit yyi, ak MandéMande yu juulitjullit yi ( Mandé Mori yyi : CisséSiise, TuuréTure, SyllaSilla ), ndaxngir nuñu meunteuàndandoo xéerxeex (JihadJiyaar) nguruusafaan Bambaranguuru yBàmbara yi fi nekkonenekkoon (nguruunguuru Ségu ak Kaarta). Buuru BambaraBàmbara yyi (Fama) ak seniseeni jambarjàmbaar (Ton-DyonDion), amoneamoon nanu doolédoole, lilii moyemoo tax Ahmadu BaariBari tabax na ImbratoorImbraatoor gu Pël ca Massina késséKese. Tamitak itam Pël yyi, ca Mali, fofu lani eupé woon ba tey (Tey di nek Région De Mopti).
Ca Ginne, Pël y danu fa yag, wa é Mandé y (Jalonké) nio yooron deuk bi. Ca yonu 1715, ay Pël yu juulit yu jogué Fuuta-Toro ak Massina ca Mali, nio na nu ca Ginne, di fa Jihad, di rey ku du juulit wala di ko jaamlo, li moye tax xet yu bari (Susu y, jalonké, ak Baga y) daw nanu ca guedju Ginne, di tabax fofu ay nguruu. Pël u Juulit y dani reyone tamit yenene Pël ndax nekku nu woon juulit. Pël y juulit danu mbokkone ca njabot: Bâ, Baari, Jallo, Sow. Niom no tabax nguruu Fuuta-Jalon. Karamoko Alfa Jallo mo dieuk a nek Almamy.
Ca Nisseria atum 1808, Usman Dan Fodio, njabotam Fuuta-Toro lani djogué di nek ay Toroodo, Serign bu mak la nekkone di bokk ca tarixa Xaadiriyya. Mom nak Dadjalé na Mbeykatu Haaussa, ak Sambkatu Pël, di lene dugg ca lislaam, ndax nu meunteu def Jihad ca Nguruu Haaussa y fi nek. Rey na Buuru Haaussa, té tabax na Imbraator gu Sokoto. Demna xéer ca Imbratoor gu Kanem-Bornu ca Caad, wa é nionu danu amone doolé torop.
|
