Melosuufug Afrig wuute gi ci sumb yi
Contenu supprimé Contenu ajouté
m →Séwógaraafi gu nite : </poem> |
Aucun résumé des modifications |
||
Rëdd 1 :
Goxub Afrig moom benn la ci goxi Adduna Ju Yàgg ja, moom nag ab jόor bu réy ci jéeri la, géej xottiwu ko (jaarul ci biiram) du caagéenug dόox (golfe). Moom nag mi ngi nekk walla mi ngi féete ci xaajub kol-kol bu penku bi.
Gox bi nag mi ngi tallaliku ci diggante ñaari rёddi gaar yii : 37º ci bёj-gànnaar ak 35º ci bёj-saalum. Bu ko defee rёddu yamoo wi jaar ci diggam, daal di koy séddale ñaari xaaj: benn xaaj bi di bu bёj-gànnaar, nekk nag ci xaaju kol-kol bu bёj-gànnaar bi, beneen bi di bu bёj-saalum, féete ci xaaju kol-kol bu bёj-saalum bi. Ci noonu gёwéelub sànkar moom ñёw romb ca genn wàllam gu bёj-gànnaar ga, gёwéelub tef ñёw jaar ca geneen wàll gu bёj-saalum ga. Bu ko defee rёddu Grinits (rёddu tus wu taxaw wi ) romb ca catam lu sowwu la
Moom nag dafa tiim ak tefesam yi ci wàllug bёj-gànnaar géej gi nuy wax Géej gu diggu gi (Mediterranean), mooy li ko tàqaleek goxub Tugal, waaye fu jege Tugal lay doon, bu dee fa tollook Doju Taariq (Jibraartaar). Bu dee ci penku bi day tiim Géej gu xonq gi ak mbàmbulaanug end gi, ñoom ñaar ñoo koy tàqaleek goxub Asi ak Ostraali, waaye luy jege Asi la ca Baabul Mandab ak barsaqu Suwes, ci sowwu bi nag mi ngi sapp (tiim) ci mbàmbulaanug atlas gi ko tàggaleek ñaari goxi Amerig yii di: Amerig gu bёj-gànnaar gi ak gu bёj-saalum gi.
Afrig nag nekk gi mu nekk ci diggante goxi Adduna ju yàgg ja, tax na bu baax ba xayug Isipt gu yàgg gu kawe ga, man a tas ba àgg ci xeet yu bari ci ñaari gox yii, Asi ak Tugal.
Goxu Afrig mooy ñaareelu gox bi gёn a yaatu ci goxi àdduna bi, ndax tolluwaayam àgg na ci ½ 30 milyoŋi kilomet yu kaare, maanaam lu tollook ¼ tolluwaayu goxi àdduna ju yàgg ja, walla lu tollook réew mu tollu ne Isipt nga ful ko fanweeri yoon.
Ngir woomle gu réy gi gox bi def ci wàllug mbay, dundat ak mbell, sancaani sowwu yi (tubaab yi) tegoon nanu ko loxo, waaye ay askanam jug def ay fipp yu toftaloo ngir gore ci canc gi (colonialisme), ci noonu ñu ёpp ci ñoom mujj temb, sancu yi ci mujj a temb nag ñooy yu Portigaal yi, ñoom de xeex nanu xeex yu tar ngir jot séenug temb.
[[Image:LocationAfrica.png|thumb|right|400px|Lonkoyoonu àdduna bi, Afrik moo gañcax]]
== Séwógaraafi ci jëmm ==
Ligne 63 ⟶ 78 :
* Diiney Kirist: 220 miliyoŋi taalibe
* Diiney cosaan: ñoo gi koy xayma ci 100 miliyon i taalibe, waye war na kaa ëpp.
== Ñugg-ñugg yi ==
Goxub Afrig ñi koy xàmmee ci suufam su bari si ay laamaar , ba tax na sax ñu koy niroole ak palaat bu ñu dёpp, boo xoolee di nga gis ne penku gox bi ak bёj-saalumam ñoo gёn a yekkatiku bёj-gànnaaram ak sowwoom, te it dinga man a gis laamaar yii:
Laamaaru Tàkk gu mag gi : day tàllaliku ngir daj mbooleem bёj-gànnaaru gox bi, dale ko ca géej gu xonq ga ci penku bi, ba ca mbàmbulaanug atlas ci sowwu bi, dees na fa gis it ag kaw-suuf gu bariy melo: ay laamaar, ay tundi xeer, yu beeñ (dune) ak xur yuy faral a am ay waaha (oasis).
Doji Atlas yi: ñoom ñi ngi nekk ci gёn jaa soriy bёj-gànnaaru sowwu gu Afrig, ci réewi Maxrib Bu Araab bi, bu ko defee ñu tàlleeku nag yor melokaanu ay càllalay doj, dale ko ca bёj-saalum gu sowwu gi ba ci bёj-gànnaar gu penku gi, ñu ёmb nag ci seen biir ay laamaar yu kawe yu ay ngéej yu saf xorom di diggale , ñu xame leen ci turu Shutuut .
Xuru mbalkam Kongoo mi: mi ngi ci xolub gox bi, fa la dexug Kongoo giy dawe aki caram yu limu yi, di sotti ci sowwu bi ci mbàmbulaanug atlas gi.
Doji geej gu xonq gi: càllalag doj la gu kawe, tàlleeku bawoo bёj-gànnaar, ba bёj-saalum, feggook nag tefes gu sowwu gu géej gu xonq gi ci Isipt ak Sudaan.
Laamaaru Ecopi: mooy bi gёn a kawe ci laamaari Afrig yi, fa la ñatti car (affluents) yu am solo yu dexug Niil gi di balle ñooy: Sobaat, ak Niil gu bulo gi ak Atbara, bu ko defee yobbaale ndoxi mbёnd yu bari yi ci jamonoy taw bi, ngir denc leen ci ngéejus Naasir ba waa Isipt di ci man a jariñu, mu leen di indil ag naataange.
Laamaaru ngeeji yamoo yi: moo ci gёn a néew ag yekkatiku, fa la cari Niil gu Yamoo gi di balle, ñoom ñi nga xam ne seeni ndox ña nga leen di jёle ca ngéejus Wiktooria, mooy ngées su neexum ndox si gёn a réy ci yu àdduna bi, mooy jox Niil ndox li ёpp ci weeri at mi
Laamaaru bej-saalumu Afrig: moo gёn a yaatu te gёn a yekkatikoodi, am na nag yenn dex yu ko dog, am ci yu ciy sotti ci penku bi, ci mbàmbulaanug end, (niki Simbisi ak Lombobo), am yu ciy sotti ci sowwu bi ci mbàmbulaanug atlas niki Orang
== Kilima ==
Rёddu Yamoo wi moo séddale Afrig def ko ñaari xaaj : bu bёj-gànnaar ak bu bёj-saalum, looloo waral ag tolloo am ci goxi kilimã yi ci bёj-gànnaaru rёddu yamoo wi ak ci bёj-saalumam. Li ёpp ci goxu Afrig it mi ngi nekk ci diggante gёwéelub sànkar bi ci wàllug bёj-gànnaar ak bu tef bi ci wàllug bёj-saalum gi, looloo waral kilimã bu gёwéel bu tang bi daj Afrig gépp lu ci dul catam yu bёj-gànnaar gu sowwu gi ak yu bёj-saalum gu sowwu gi, foofa kilimã bu géej gu diggu ga’a fa nekk. Jamonoy taw yi tam wuute nañu, bariwaayu taw bi it wuute ci barab ak moroom ja.
Tawi Yamoo yu bari yi danañuy faral a sottiku ci tefesug Gana gi, ak mbalkam Kongoo mi diirub at mi mépp.
Taw yu kojug dig, yu noor yu sakkan yi, ñi ngi faral di rot ci bёj-saalumu Sudaan ak Laamaaru Ecopi.
Taw yu diggdoomu yi ñi ngi wàcc ci digg Gox bi, ca bёj-gànnaar ak bёj-saalumu diiwaanu Yamoo bi.
Taw yu néew yi ñi ngi rot ci bёj-saalumu Tàkk gu mag gi ak bёj-gànnaaru tàkkug Kalahaari gi.
Tàkk gu mag gi nekk ci bёj-gànnaaru Gox bi nag moom daanaka du taw ak tàkkug Kalahaari gi nekk ci bёj-saalumu sowwu Gox bi.
Tawi sedd bi danay rot ci bёj-gànnaaru Gox bi, ak bёj-saalumam gu sowwu gi ngir gelawi Kalahaari yay upp ca bёj-saalumu sowwu Gox bi.
Melow kilima bi ci noor bi ( noorub bёj-gànnaar bi) sulye – nii la tёnkoo:
=== Tàngoor ===
Jant bi day jamu ci gёwéelub sànkar bi, bu ko defee tàngoor wi yékkatiku ci xaaju Gox bu bёj-gànnaar bi, nekk nag di lu yam te taradi ca xaaju Gox bu bёj-saalum bi.
Naaj gu jawwu gi , Gnelaw li, Taw yi:
Jant bi day jamu ci gёwéelub sànkar bi, ci bёj-gànnaaru Gox bi, bu ko defee tàngoor wi yékkatiku, naj gu jawwu gi daal di woyof, te fekk naj gu jawwu gi mi ngi gёn a am doole ci mbàmbulaanug atlas gi, loolu di waral ngelawi kojug dig (saisonnier) yu bёj-saalumu sowwu yiy tawloo di jañu juge ci mbàmbulaanug atlas gi jёm ci barab bi naj gu jawwu gi di gёn a woyofe, bu ko defee taw yi daal di rot ci Tefesug Gana gi, ak Laamaaru Ecopi ak bёj-saalumu Sudaan.
Ci at mépp day taw ci Digg Afrig, ca la wёr Rёddu Yamoo wa, taw yooyu nag ñi ngi leen xame ci turu (Tawi yéegal yi).
Melow kilima bi ci sedd bi (seddub bёj-gànnaar bi) samwiye – nii la tёnkoo:
Jant bi day sampu ci [[Gёwéelub tef]], bu ko defee tàngoor wi yékkatiku ci xaajub Gox bu bёj-saalum bi, daal di wàcc maanaam neew doole (moom tàngoor wi) ci xaaj bu bёj-gànnaar bi, loolu mooy tax naj gu jawwu gi di néew doole ci bёj-saalumu Gox bi, tey am doole ci diiwaanu Tàkk gu mag gi, ci noonu la uppug ngelaw yu yaxantu yu bёj-gànnaaru penku yu fendi yi di àgge ba ci digg Gox bi daanaka.
Ngelawi sowwu yu safaanu yiy tawloo (ndax ci [[Mbàmbulaanu Atlas]] lañuy juge) dañuy upp, di rotal ay taw ci tefesi bёj-gànnaaru penku yu Gox bi, ngelaw yii nag dañuy àgg ci tàkk gu mag gi, di lu fendi. Te tam Tàkk gi jamono ju nekk ngelawi yaxantu yu tàng yi danu koy upp.
Ngelawi yaxantu yu bёj-saalumu penku yiy tawlo dañuy upp ci tefesi bёj-saalumu penku yu Afrig yi, bu ko defee taw yi rot, ñuy sutuxlu ci biir ci kaw Laamaaru Bёj-saalumu Afrig, bu ko defee ñu àgg ciw tàngoor ba ca Tàkkug Kalahaari, ci bёj-saalumu sowwu Afrig.
=== Diiwaani kilima yi ===
* Diiwaanu Yamoo bi: moo nekk ci diiwaan yu suufe yi, ci ñaari wàlli rёddu Yamoo wi, diggante rёddu gaaru 5º ci bёj-gànnaar ak rёddu gaaru 5º ci bёj-saalum, mooy mbalkam Kongoo mi, Tefesug Gana gi, ak yenn diiwaan yi ci joor (plaine) gu tefes gu penku Gox bi, tàngoor wa lu kawe la, taw ya lu bari la ci at mi mépp, waaye dañuy gёn a tar ci li gёn a jege rёddu yamoo wi, ngir sampu ak jamu gi fi jant biy def ci ñaari xaaji-jamono yii
* Diwaanu gёwéel bi: mooy bёj-gànnaar ak bёj-saalumu diiwaanu Yamoo bi, ci diggante rёddu gaaru 5º - 18º ci bёj-gànnaar ak bёj-saalum, day tàng tey taw ci noor bi, tey nugg te fendi ci sedd bi, taw yi nag day gёn di néew lu ñu gёn a sori rёddu Yamoo wi.
* Diiwaanu kojug dig bi: mi ngi nekk ci Laamaaru Ecopi , taw ya fay am yu noor lañu te yu bari lañu, ngir upp gi fa ngelawi kojug dig yu bёj-saalumu sowwu yiy tawloo di upp ci noor bi, ñooy ngelaw yooyu di bawoo ci mbàmbulaanug atlas ak mbàmbulaanug end.
* Diiwaanu tàkk bi: mooy tàkk gu mag gi nekk ci bёj-gànnaaru gox bi, ak tàkkug Klahaari gi ci bёj-saalumu sowwu gox bi, barab la bu goxe (continental), bu néewi taw, ngir upp ga fa ngelawi yaxantu yu fendi yiy upp.
* Diiwaanu géej gu diggu gi: mi ngi nekk ci joori bёj-gànnaar yu gox bi, tiim nag géej gu diggu gi, nekk it ci cat lu bёj-saalumu penku bi, fu tàng te fendi lay doon ci noor bi ngir upp ga fa ngelawi yaxantu yu fendi ya di upp, di fu nugg tey taw ci sedd bi ngir li fa ngelawi safaanu yu sowwu yiy tawloo di upp.
* Diiwaan biy boroom tàngoor wu yam wi: mi ngi ci tefesi bёj-saalumu penku gox bi, fuy taw lu bari la ci noor bi, di taw lu néew ci sedd bi, ngelawi yaxantu yu bёj-saalumu penku yi dañu fay upp ci at mi mépp.
=== Diiwaani gàncax yi ===
Gott yu Yamoo yi: ñi ngi ci fu ёpp ci mbalkam Kongoo mi, ci tefesug Gana gi, ak cig wàll ci tefes gu penku gu gox bi. Tàngoor wa lu fa tar la, taw ya lu fay bari la ci at mi mépp, looloo tax ay gott yu fatt, yu am ay garab yu réy, yu kawe te yaatuy xob te jegee di fa am, seeni bànqaas di rabbaloo, bu ko defee ay gàncax di leen wёr fu nekk, di ñàpp nag ngir àgg ci leerug jant bi nga xam ne du àgg ci suufus gott sii fees dell aki taa-taa aki déeg aki tepp-tepp, fii nag ab judduwaay la ñeel ay gétti yo (barab bu bariy yo la)
* Gott yu kojug dig yi: gott yu kojug dig yi danuy nirook gott yu Yamoo yi, waaye ñoo gёn a gàtt, ñi ngi nekk nag ci Laamaaru Ecopi ak bёj-gànnaaru tefesug Gana gi, ci Dunu Madagaskaar, ak ci Tefesug Afrig gi mu janool.
* Ñaxi Sawaana yi: ñi ngi ci diiwaan yu suufe yu gёwéel yi, ci bёj-gànnaar ak bёj-saalumu gott yu Yamoo yi, ak ci Laamaaru ngéej (lac) yu Yamoo yi ngir kawe ga mu kawe, bu ko defee ñax yu gudd yi di fa màgg (guddaayu ñaar ba ñatti meetar), ay garab di leen rax. Taw ba fay am bu noor la, te bu néewee - moom taw bi – te ab digam gàtt, garab yi dañuy jekki-jekki fàddu, bu ko defee ñax yi nuy wax Sawaana yu ñu wuññi yi des fi. Lu ñu gёn a sori Sawaana yu ñu wuññi yi, tey gёn a jege Tàkk gi, taw yi di gёn a néew, ñaxi Sawaana yu ndόol, yu gooy yi di gёn a feeñ.
* Gàncax yu Tàkk gu tàng gi: ñi ngi ci Tàkk gu mag gi ak ci tàkkug Somaali gi ak gu Kalahaari gi, taw ya foofa lu néew la, looloo tax gàncax yu gàtt a fay màgge, yu ami dég, yu ndawi xob, walla yi li ñuy wax (cire) daakaame walla njooy-njooy di muur, walla ñuy yu yor xob yu dijj, yuy denc ndox niki Sabiir, walla ñuy ay garab yu yor ay peer yu gudd niki garabu tàndarma.
* Gàncaxi Géej gu diggu gi: ñi ngi ci tefesi bёj-gànnaaru sowwu Afrig, ak ca gёn jaa soriy bёj-saalumu sowwu Afrig, taw ya fa am yu jamonoy sedd la, garab ya day wert saa su nekk, yenn ya yu guddi peer lañu niki yu reseñ ya, yeneen ya seeni xob day muurook daakaande (cire) niki garabi limoŋ yi ak suraas, bokk na ca garab ya fa am ba tay : Saytoon, Koko, Ron, Kooni
* Gotti Diiwaan bu Siin bi: yii gott ñi ngi màgge ci tefesug bёj-saalumu penku gu gox bi, ya ёpp solo ciy garabam : Sanawbar, baloot ak xay, nit di leen dagg, ngir bay ci barab yi ñu nekkoon.
* Ñaxi barab bu diggdoomu bi: ñi ngi ci digg Laamaaru Ecopi, ci bёj-saalumu Afrig, fi ñuy tudde diiwaanu Fald, taw ya fay am yu noor lañu, ñax yu diggdoomu yi di fa sax, yooyu ñax ak barab yooyu ñuy sax, dees leen di jàppe ay gёn ji sàmmuyaay ñeel lu aju ci yar ag jur.
* Gàncaxi doj yi: mi ngi ci Laamaaru Ecopi, ak Lamaaru ngéej yu Yamoo yi, fi jóori doj yu yékkatiku yi nekk, gàncax ya day toftaloo, dёppook ni tàngoor wi ak taw bi di toftaloo, bu ko defee gàncaxi diiwaan yu tàng yi di sax ci ron doj yi, di jàll ba ci gàncaxi diiwaan yu sedd yi, ba ci yuur (galaas) yi ci kaw njobbaxtal yu kawe yi.
{{Modèle:Séwògraafi gu afrik}}
| |||